Ngồi dưới gốc cây pippala, sa môn Gotama tập trung hết định lực và quán chiếu vào nội thân.Tinh lực của ông đầy dẫy và niệm lực của ông hùng hậu.
Ông thấy cơ thể của ông như một dòng sông đang trôi chảy bất tuyệt và những tế bào trong cơ thể là những giọt nước xô đẩy nhau trên dòng sinh khởi, trưởng thành và biến diệt.Ông không tìm thấy một cái gì đồng nhất và bất biến có thể gọi là ngã cả.Xen lẫn trong dòng sông cơ thể ông nhận thấy có một dòng sông khác: đó là dòng sông cảm thọ, trong đó mỗi cảm giác là một giọt nước.
Những giọt nước cảm giác này cũng xô đẩy nhau trong quá trình sinh khởi, trưởng thành và biến diệt của chúng.
Có những cảm giác dễ chịu, có những cảm giác khó chịu, có những cảm giác không dễ chịu cũng không khó chịu.
Tự thân của những cảm giác cũng vô thường và luôn luôn sinh diệt giống như tự thân của các tế bào trong cơ thể.Với định lực vững chắc, sa môn Gotama khám phá ra dòng sông tri giác đang trôi chảy len lỏi giữa các dòng sông cơ thể và dòng sông cảm giác.
Những giọt nước trong dòng sông tri giác cũng xô đẩy nhau và ảnh hưởng lẫn nhau trên đà sinh trưởng và hoại diệt của chúng.Thế giới là thế giới của tri giác; tri giác chính xác thì thực tại hiển lộ, tri giác sai lầm thì thực tại chìm lặn.Tri giác sai lầm làm phát sinh bao nhiêu cảm giác khổ đau trong dòng sông cảm thọ.Con người sở dĩ lặn hụp trong khổ đau là vì nhận thức sai lầm của mình: vô thường thì cho là thường, vô ngã thì cho là ngã, không sinh diệt thì cho là có sinh diệt, cùng chung một tự tính mà lại cho là riêng lẻ tách biệt.Sa môn Gotama quán chiếu những hiện tượng tâm ý thường được xem là nguồn gốc của các cảm thọ khổ đau: những tâm lý sợ hãi, giận dữ, căm thù, kiêu mạn, ganh ghét, tham đắm và u mê.
Chánh niệm bừng tỏ nơi ông như một mặt trời.Đem mặt trời chánh niệm ấy soi vào lòng của các hiện tượng tâm lý kia, ông thấy rằng bản chất của chúng đều là sự u mê.
Tên nó là vô minh.
Tên nó là mờ ám.
Tên nó là sự thiếu sáng suốt.Chìa khóa của giải thoát vì vậy là sự đập tan u mê, là thể nhập vào lòng của thực tại để có một cái biết trực tiếp và chân thực về thực tại.
Cái biết này không phải là cái biết của trí thức suy luận.
Cái biết này phải là cái biết trực tiếp của kinh nghiệm, của thực chứng.Ngày xưa, Siddhatta đã tìm đủ cách để chế ngự sợ hãi, chếngự giận dữ, chế ngự tham đắm, nhưng những phương cách ấy không có hiệu quả, vì chúng chỉ là sự đè nén và đàn áp.
Ngày nay Siddhatta biết được bản chất của chúng là u mê: giải tỏa u mê và đi tới sự hiểu biết, tức là làm cho chúng tự tan rã, như khi mặt trời lên thì tự khắc bóng tối tan biến.Sự hiểu biết này là kết quả của công trình quán chiếu.Giải thoát không phải là kết quả của một sự lẩn tránh thực tại, giải thoát trái lại là hiểu biết được tự thân của thực tại để đạt tới tự do, để cắt đứt mọi sợi dây khống chế.Sa môn Gotama mỉm cười.
Ông thấy một chiếc lá pippala in trên nền trời xanh, đuôi lá hướng về phía đất và phe phẩy như đang gọi ông.

Chiếc lá này là một thực tại mầu nhiệm.
Nhìn chiếc lá ông thấy mặt trời và trăng sao.Nếu không có mặt trời, nếu không có ánh sáng và sức nóng, chiếc lá không thể nào có mặt.
Cái này có vì cái kia có.Ông lại thấy một đám mây bay lửng lơ trong lòng chiếc lá.
Nếu không có đám mây thì không có mưa và nếu không có mưa thì không làm gì có chiếc lá.
Ông thấy đại địa.
Ông thấy thời gian.
Ông thấy không gian.
Ông thấy tâm thức.
Tất cả đều đang có mặt trong chiếc lá.Vũ trụ có mặt trong chiếc lá và với chiếc lá.
Địa, thủy, hỏa, phong, không thời, phương, thức, tất cả đều có mặt với chiếc lá trong giờ phút này.
Cái này có thì cái kia có, và ông thấy thực tại của chiếc lá cùng thực tại của bản thân ông là một.
Chiếc lá dường như chỉ mới có mặt từ đầu mùa Xuân năm nay, nhưng thật ra chiếc lá đã có mặt không biết tự bao giờ.
Trong ánh nắng đã có sẵn chiếc lá.
Trong đám mây bay đã có sẵn chiếc lá.

Trong cây đã có sẵn chiếc lá, và trong Siddhatta, đã có sẵn chiếc lá.
Chiếc lá thực ra chưa từng bao giờ sinh, chiếc lá chỉ được biểu hiện ra mà thôi.
Sa môn Siddhatta cũng chưa bao giờ từng sinh, sa môn Siddhatta cũng chỉ được biểu hiện.
Những ý niệm sinh diệt và còn mất là những ý niệm phát xuất từ nhận thức sai lầm, từ vô minh.
Tự thân của chiếc lá pippala cũng như tự thân của sa môn Gotama chưa từng bao giờ sinh diệt.
Sự có mặt của một hiện tượng kéo theo sự có mặt của tất cả mọi hiện tượng trong vũ trụ.
Cái một bao hàm tất cả, và cái tất cả được có mặt trong cái một.Chiếc lá không có cá thể biệt lập, không có một cái ngã thường tại bất biến.Sa môn Gotama cũng vậy, ông không thể có mặt biệt lập với vũ trụ vạn hữu, ông không có một cái ngã thường tại bất biến.
Thấy được tính cách trùng trùng duyên khởi của vạn hữu cũng là đồng thời chứng nghiệm được sâu xa tính cách vô ngã của vạn hữu.
Và vì vậy chìa khóa mở cánh cửa giải thoát là nguyên lý vô ngã, nguyên lý duyên sinh.Một đám mây trắng bay qua, và chiếc lá pippala giờ đây đang in hình trên nền trắng ấy.
Đám mây kia chiều nay có thể sẽ gặp một luồng khí lạnh và sẽ biến thành mưa.
Đám mây là một biểu hiện, mưa là một biểu hiện.
Tự thân của đám mây không có sinh diệt và còn mất.
Nếu đám mây biết điều đó thì khi cần được biến thành mưa, đám mây sẽ ca hát khi rơi xuống thành giọt trên núi rừng, trên ruộng lúa.
Sa môn Gotama thấy được rằng trong thực tại, không có gì sinh ra, không có gì mất đi, không có gì từ không mà trở nên có, không có gì từ có mà trở nên không, và ông vượt thoát được các ý niệm có không và sinh diệt.Sa môn Gotama lấy cái thấy này và soi chiếu lại vào những dòng sông cơ thể, cảm thọ, tri giác, tâm tư và nhận thức của con người.

Ông thấy hầu hết những khổ đau của con người đều được phát xuất từ nhận thức sai lầm của con người.Nếu con người thấy được tính cách vô thường vô ngã của thực tại thì con người giải thoát được khổ đau.
Vô thường và vô ngã là điều kiện tất yếu của sự sống; nếu không có vô thường và vô ngã thì không có biến chuyển sinh diệt, vì vậy không có gì có thể sinh trưởng và phát triển.
Hạt lúa nếu không có vô thường và vô ngã thì không thể mọc thành cây lúa.
Đám mây nếu không vô thường và vô ngã thì không thể nào biến thành cơn mưa.
Em bé nếu không có vô thường và vô ngã thì không thể lớn lên.
Vì vậy chấp nhận sự sống tức là chấp nhận vô thường và vô ngã.
Khổ đau bắt nguồn từ sự nhận thức vô thường là thường, và vô ngã là ngã.
Chứng nhập được tự tánh vô thường và vô ngã của vạn hữu là thoát ra được vòng khổ đau.Sa môn Gotama thấy rằng một khi đã chứng nhập được tự tánh vô thường và vô ngã của vạn hữu thì tự tánh không của vạn hữu cũng bắt đầu hiển lộ.
Không tức là không sinh cũng không diệt, không có cũng không không, không một cũng không nhiều, không trong cũng không ngoài, không lớn cũng không nhỏ, không nhơ cũng không sạch… Tất cả những ý niệm về không và có, sinh và diệt, một và nhiều, trong và ngoài, lớn và nhỏ, nhơ và sạch… đều do những khuôn khổ hẹp hòi của tri giác tạo nên.Thâm nhập được vào thể tính không của vạn pháp, Siddhatta vượt lên trên tất cả mọi phạm trù ấy của tri giác.Đêm này qua đêm khác, sa môn Gotama ngồi thiền định dưới gốc cây pippala, chiếu rọi ánh sáng của thiền định vào thân tâm và vào vũ trụ.
Năm người bạn đồng tu của ông đã bỏ ông lâu rồi.
Bạn tu của ông bây giờ là núi rừng, là dòng sông, là chim chóc, là hàng vạn côn trùng dưới đất trên cây.
Bạn tu của ông là cây đại thọ pippala.
Bạn tu của ông còn là ngôi sao Hôm tỏa chiếu rạng rỡ vào ông lúc ông bắt đầu buổi thiền tọa tối.
Đêm nào ông cũng ngồi thiền định cho tới khuya.
Bọn trẻ con trong xóm mỗi khi đem thức ăn cho ông thường chỉ ở lại một lát vào giờ trưa, giờ nóng bức nhất trong ngày.Trưa hôm ấy, Sujata đem cúng dường ông một bát đề hồ nấu với sữa và mật ong.
Svastika cũng đem đến tặng cho ông một mớ cỏ kusa rất tươi để ông trải làm tọa cụ.

Svastika lùa trâu đi rồi, ông có cảm tưởng là nội trong đêm nay, ông sẽ đạt tới được tận cùng của sự tỉnh thức mầu nhiệm.
Vừa hồi khuya, ông mơ thấy những giấc mơ rất lạ.
Trước hết ông thấy ông nằm nghiêng, đầu gối lên dãy Hy Mã Lạp Sơn, tay trái để trên bờ biển phương Đông, tay phải đặt trên bờ biển phương Tây, và hai chân chấm bờ biển phương Nam.
Trong giấc mơ thứ hai ông thấy từ rốn mình mọc lên hoa sen lớn và hoa sen này nở lớn như một vành xe, dâng cao lên tận mây xanh.
Trong giấc mơ thứ ba ông thấy chim chóc đủ màu từ bốn phương bay tới quy tụ bên ông, không biết bao nhiêu mà kể.
Những giấc mộng ấy như báo trước sự thành công của ông.Chiều hôm ấy, sa môn Gotama đi thiền hành bên bờ sông, lội xuống sông tắm gội, rồi lại lên bờ sông đi thiền hành.
Khi nắng bắt đầu tắt bên sông, ông trở lại với gốc cây pippala quen thuộc.
Nhìn gốc cây với tấm thảm cỏ mới trải, Siddhatta mỉm cười.
Ngồi dưới cây này ông đã thực hiện được bao nhiêu khám phá quan trọng.
Ông biết giờ phút mà ông chờ đợi từ lâu đã sắp đến.
Cánh cửa giác ngộ hoàn toàn sắp được tung mở.Khoan thai, Siddhatta ngồi xuống và điều chỉnh thế ngồi trong tư thế hoa sen.
Ông đưa mắt nhìn ra.
Dưới kia dòng sông đang thầm lặng trôi.
Những ngọn gió thật nhẹ đang lướt qua bờ cỏ.
Rừng chiều vắng lặng nhưng sống động.Chung quanh ông có tiếng rì rào của muôn loài côn trùng.
Ông nhiếp tâm theo dõi hơi thở và khép nhẹ đôi mi.Sao Hôm chắc đã lên rồi..