Thuyền trưởng Jim được chôn trong khu nghĩa địa nhỏ bên kia cảng, rất gần nơi bé Joy nằm ngủ. Họ hàng của ông cho dựng một tấm “bia” rất đắt tiền, rất xấu… một tấm bia mà ông hẳn sẽ láu lỉnh trêu cợt nếu nhìn thấy lúc còn sống. Nhưng tấm bia kỷ niệm thực sự của ông nằm trong tim những người quen biết ông, và trong cuốn sách sẽ sống qua nhiều thế hệ.
Leslie khóc vì thuyền trưởng Jim đã không còn sống để chứng kiến thành công vang dội của nó.
“Hẳn ông sẽ vui sướng với những bài bình sách biết bao… gần như tất cả đều hết sức tốt đẹp. Và nhìn thấy cuốn sách cuộc đời của mình dẫn đầu danh sách bán chạy… ôi, giá mà ông còn sống để nhìn thấy điều đó, Anne ơi!”
Nhưng Anne, dù đau buồn, lại tỏ ra thông thái hơn.
“Cái ông quan tâm là cuốn sách, Leslie ạ… chứ không phải điều mọi người nói về nó… và ông đã có nó. Ông đã đọc xong. Cái đêm cuối cùng ấy chắc hẳn là một đêm hạnh phúc nhất đời ông… với cái kết nhanh chóng, không đau đớn mà ông đã hy vọng vào lúc bình minh. Mình mừng cho Owen và cho cậu rằng quyển sách đã thành công đến vậy… nhưng thuyền trưởng Jim đã thỏa mãn rồi… mình biết.”
Ngôi sao hải đăng vẫn giữ gác hằng đêm; một người giữ đèn thay thế đã được cử đến, cho đến lúc một chính quyền hết-sức-sáng-suốt có thể quyết định ai trong số các ứng viên là người thích hợp nhất cho vị trí đó… hoặc ai là người có động lực nhất. Con Bạn Đầu về sống trong căn nhà nhỏ, được Anne và Gilbert và Leslie yêu thương, và được chịu đựng bởi một Susan không ưa thích gì lắm mấy con mèo.
“Tôi có thể chịu đựng nó vì thuyền trưởng Jim, cô bác sĩ thân mến ạ, vì tôi thích ông già. Và tôi sẽ đảm bảo nó được ăn được uống, và được mọi con chuột nó tóm được. Nhưng đừng bắt tôi làm nhiều hơn thế, cô bác sĩ thân mến. Mèo là mèo và cứ nhớ lấy lời tôi là chúng nó sẽ không bao giờ là cái gì khác được. Và ít nhất, cô bác sĩ ạ, giữ nó tránh xa thằng bé ra. Cô cứ thử hình dung sẽ khủng khiếp như thế nào nếu nó hút mất hơi của thằng bé cưng ấy.”
“Cái đấy mới đúng là một thảm-họa-mèo đấy,” Gilbert nói.
“Ôi, cậu cứ cười đi, nhưng mà chuyện đó không đùa được đâu nhá.”
“Mèo không bao giờ hút hơi trẻ con,” Gilbert nói. “Đấy chỉ là một điều mê tín cũ mèm thôi, cô Susan ạ.”
“Ôi thì, có thể là mê tín có thể không, cậu bác sĩ ạ. Tôi chỉ biết là, chuyện đó đã từng xảy ra. Con mèo của vợ thằng cháu trai của chồng chị tôi đã hút hơi đứa bé nhà họ, và thằng bé tội nghiệp đã đi mất rồi khi họ tìm thấy nó. Và mê tín hay không, nếu tôi mà thấy con quái vật lông vàng đấy lảng vảng gần thằng bé nhà mình là tôi lấy que cời tôi quất đấy, cô bác sĩ thân mến ạ.”
Ông bà Marshall Elliott đang chung sống thoải mái và hòa hợp trong căn nhà màu xanh. Leslie bận rộn thêu thùa, vì cô và Owen sẽ cưới vào giáng sinh. Anne tự hỏi mình sẽ làm gì một khi Leslie đi khỏi.
“Thay đổi diễn ra suốt mà. Vừa lúc mọi thứ trở nên thật dễ chịu thì chúng lại thay đổi,” cô nói với một tiếng thở dài.
“Căn nhà cũ của Morgan trên Glen đang rao bán đấy,” Gilbert nói, chả có liên quan gì đặc biệt.
“Thế ạ?” Anne hỏi vẻ thờ ơ.
“Đúng. Giờ khi ông Morgan đã mất, bà Morgan muốn đến sống với con cái bà ấy ở Vancouver. Bà ấy sẽ bán rẻ, vì một căn nhà rộng như thế trong một ngôi làng nhỏ như Glen sẽ không dễ gì mà bán được.”
“À, đấy chắc chắn là một căn nhà đẹp, thế nên chắc là bà ấy sẽ tìm được người mua thôi,” Anne lơ đễnh đáp, tự hỏi liệu cô nên khâu giua hay khâu mũi chữ chi cho mấy bộ đồ soóc của bé Jem. Tuần sau thằng bé sẽ được chuyển sang mặc đồ ngắn, và chỉ nghĩ đến chuyện đó thôi Anne đã thấy muốn khóc.
“Thế giả sử chúng mình mua nó?” Gilbert nhỏ nhẹ nói.
Anne đánh rơi bộ đồ khâu và trợn mắt nhìn anh.
“Anh không nói thật đấy chứ Gilbert?”
“Anh nói nghiêm túc đấy em thân yêu ạ.”
“Và rời bỏ nơi chốn thân thương này… căn nhà mơ ước của chúng ta?” Anne nói đầy hoài nghi. “Ôi, Gilbert, chuyện này… chuyện này không thể nghĩ được!”
“Em hãy kiên nhẫn mà nghe anh nói đây này, em yêu. Anh biết chính xác em cảm thấy như thế nào về chuyện này. Cảm xúc của anh cũng vậy. Nhưng chúng ta đã luôn biết rằng rồi có ngày mình sẽ phải chuyển đi mà.”
“Ôi, nhưng không sớm thế chứ, Gilbert… không phải ngay lúc này chứ.”
“Chúng ta có thể sẽ không bao giờ có được một cơ hội như thế nữa. Nếu chúng ta không mua nhà Morgan thì có người khác sẽ mua… và không có căn nhà nào khác ở Glen chúng ta sẽ muốn mua nữa cả, và cũng không có địa điểm đẹp nào khác để xây nhà. Căn nhà nhỏ này… ừ, nó đã và đang là thứ mà không một căn nhà nào khác có thể là đối với chúng ta, anh công nhận, nhưng em cũng biết ở dưới này quá hẻo lánh đối với một bác sĩ. Chúng ta đã cảm nhận được sự bất tiện, mặc dù chúng ta đã cố gắng hết sức mình. Và bây giờ thì nó đã hơi chật rồi. Có lẽ, trong một vài năm nữa, khi Jem muốn có phòng riêng, nó sẽ trở nên quá chật.”
“Ôi, em biết… em biết,” Anne nói, lệ dâng đầy trong mắt. “Em biết tất cả những gì là điểm yếu của căn nhà này, nhưng em yêu nó biết bao… và ở đây mới đẹp làm sao.”
“Rồi em sẽ thấy ở đây rất cô đơn sau khi Leslie đi… và thuyền trưởng Jim cũng đã đi rồi. Nhà Morgan cũng đẹp, và theo thời gian chúng mình sẽ yêu nó. Em biết lúc nào em cũng ngưỡng mộ nó mà, Anne.”
“Ôi, vâng, nhưng mà… nhưng mà… chuyện này có vẻ đường đột quá, Gilbert à. Em thấy xây xẩm mặt mày. Mười phút trước em chẳng có ý nghĩ nào rời bỏ chốn thân thương này. Em còn đang tính sẽ định làm gì cho nó vào mùa xuân… định làm gì trong vườn. Và nếu chúng ta rời bỏ chỗ này thì ai sẽ lấy nó? Nó đúng là hẻo lánh, thế nên rất có thể một gia đình nghèo, vụng, lang thang nào đó sẽ thuê nó… và giày xéo nó… và ôi, thế thì thật là báng bổ. Em sẽ đau khổ kinh khủng.”
“Anh biết. Nhưng chúng ta không thể hy sinh lợi ích của riêng mình vì những suy nghĩ như vậy Anne ạ. Nhà Morgan hợp với chúng ta trong tất cả mọi phương diện… chúng ta thật sự không thể để lỡ một cơ hội như vậy. Hãy nghĩ về cái bãi cỏ lớn ấy với những cây cổ thụ hùng vĩ; và rừng cây gỗ cứng tuyệt diệu đằng sau nó… mười hai mẫu Anh. Sẽ là chỗ chơi tuyệt vời cho con cái chúng ta! Có một vườn cây ăn quả rất đẹp nữa, và lúc nào em cũng ngưỡng mộ bức tường gạch cao quanh khu vườn với cánh cửa trên đó còn gì… em luôn nghĩ nó thật giống một khu vườn trong sách truyện. Và khung cảnh nhìn ra cảng và đồi cát từ nhà Morgan cũng đẹp như từ đây vậy.”
“Ta không thể nhìn thấy được ngọn hải đăng từ đó.”
“Có, ta có thể nhìn thấy từ cửa sổ gác xép. Đó là một lợi thế nữa đấy Anne cưng… em thích những cái gác xếp to lắm mà.”
“Không có suối trong vườn.”
“Ừ thì không, nhưng có một con suối chảy qua rừng bu lô vào hồ Glen. Và bản thân cái hồ cũng cách đó không xa. Em có thể hình dung mình sở hữu một hồ Nước Lấp Lánh của riêng mình một lần nữa.”
“Thôi, anh đừng nói thêm gì về chuyện đấy ngay lúc này nữa, Gilbert. Cho em thời gian suy nghĩ… để làm quen với ý tưởng đó đã.”
“Được rồi. Dĩ nhiên không quá vội. Có điều… nếu ta quyết định mua, sẽ tốt hơn nếu chuyển nhà và thu xếp xong mọi thứ trước mùa đông.”
Gilbert đi ra ngoài, và Anne cất đám quần áo ngắn của bé Jem đi với bàn tay run rẩy. Ngày hôm ấy cô không thể may vá thêm tí nào nữa cả. Với đôi mắt đẫm nước cô lang thang quanh địa hạt nhỏ bé nơi cô đã trị vì như một nữ hoàng với xiết bao hạnh phúc. Nhà Morgan đúng như những gì Gilbert đã nói. Sân nhà đẹp, còn căn nhà thì đủ cũ để có phẩm giá và sự đĩnh đạc và truyền thống, và đủ mới để vẫn thoải mái và hiện đại. Anne đã luôn ngưỡng mộ nó; nhưng ngưỡng mộ không phải là yêu; và cô yêu căn nhà mơ ước này quá nhiều. Cô yêu tất cả mọi thứ về nó… khu vườn mà cô đã chăm sóc, mà rất nhiều người phụ nữ khác đã chăm sóc trước cô… sự lấp lánh long lanh của căn suối nhỏ tinh nghịch trườn qua góc vườn… cánh cổng giữa hai cây linh sam kẽo kẹt… bậc thang cũ bằng sa thạch đỏ… những cây dương Lombardy chững chạc… hai cái tủ kính cổ nhỏ xíu trên lò sưởi trong phòng khách… cái tủ chạn cong cong trong bếp… hai cái cửa sổ áp mái buồn cười trên gác… chỗ xóc nhỏ trên cầu thang… chao ôi, những thứ này là một phần của cô! Làm sao cô rời chúng cho được?
Và căn nhà nhỏ này, đã được thụ phong bằng tình yêu và niềm vui, đã được tái thụ phong với cô bằng hạnh phúc và đau buồn của chính cô! Ở nơi đây cô đã trải qua tháng trăng mật của mình; nơi đây bé Joyce đã sống một ngày ngắn ngủi; nơi đây sự ngọt ngào của tình mẹ đã lại đến với cô qua bé Jem; nơi đây cô đã lắng nghe tiếng nhạc tuyệt vời của tiếng cười thầm thì con trẻ; ở đây những người bạn thương yêu đã ngồi bên đống lửa. Hạnh phúc và buồn đau, sự sống và cái chết, đã vĩnh viễn hóa thiêng liêng căn nhà nhỏ ước mơ này.
Và giờ cô phải rời bỏ nó. Cô biết, ngay cả lúc cô cưỡng lại ý kiến đó với Gilbert. Căn nhà này đã trở nên quá nhỏ bé. Lợi ích của anh làm sự thay đổi là cần thiết; công việc của anh, dù thành công, đã bị chỗ ở của anh gây khó dễ. Anne nhận ra rằng điểm cuối đoạn đời của họ ở chốn thân thương đã đến gần, và rằng cô phải đối diện thực tế đó một cách dũng cảm. Nhưng trái tim cô mới đau làm sao!
“Sẽ hệt như rứt bỏ một cái gì đó ra khỏi đời mình,” cô khóc. “Và ôi, nếu mình có thể hy vọng rằng một gia đình dễ mến nào đó sẽ đến thế chỗ bọn mình… hay thậm chí giá nó có thể để không. Thà như thế còn tốt hơn để cho nó bị giày xéo bởi một đám người nào đó chẳng biết chút gì về địa lý của vùng đất ước mơ, và chẳng biết chút gì về cái lịch sử đã mang đến cho căn nhà này linh hồn và danh tính của nó. Và nếu một đám người như thế đến đây thì căn nhà sẽ chẳng mấy chốc mà bị tàn phá… một căn nhà cũ sẽ xuống cấp rất nhanh nếu không được chăm sóc tử tế. Họ sẽ phá tung khu vườn của mình… và để hàng dương Lombardy xơ xác… và đám cọc rào sẽ trông như một cái mồm sún mất một nửa số răng… và mái nhà sẽ dột… và bả sẽ rơi… rồi họ sẽ chèn gối và giẻ rách vào những ô cửa sổ bị vỡ… và mọi thứ sẽ cũ mòn nham nhở.”
Trí tưởng tượng của Anne vẽ ra viễn cảnh hoang tàn của căn nhà nhỏ thân yêu của cô mãnh liệt đến nỗi cô đau lòng dữ dội như thể hành động đó đã hoàn tất. Cô ngồi xuống cầu thang và khóc một trận thật lâu, thật cay đắng. Susan tìm thấy cô ở đấy và hỏi han đầy vẻ quan tâm rằng có vấn đề gì.
“Cô không cãi nhau với cậu bác sĩ đấy chứ, cô bác sĩ thân mến? Nhưng nếu cô có cãi, cũng đừng lo lắng. Đấy là chuyện rất dễ xảy ra với các cặp vợ chồng mà, tôi nghe bảo thế, mặc dù tôi chẳng có kinh nghiệm gì về chuyện đó cả. Cậu rồi sẽ hối lỗi thôi, và cô cậu sẽ sớm làm lành ấy mà.”
“Không, không, Susan à, chúng cháu không cãi nhau. Chỉ là … Gilbert sắp mua nhà của gia đình Morgan, và chúng ta sẽ phải đến đó và ở trên Glen. Và nó sẽ làm tim cháu tan vỡ.”
Bà Susan không hề cảm thông với tâm trạng của Anne chút nào. Chính ra, bà còn tỏ ra khá là vui sướng với viễn cảnh được sống ở Glen. Điều phàn nàn duy nhất của bà về chỗ ở của mình trong căn nhà nhỏ là vị trí hẻo lánh của nó.
“Chao ôi, thế thì tuyệt quá. Nhà Morgan mới to đẹp làm sao.”
“Cháu ghét mấy cái nhà to,” Anne khóc.
“Ôi giời, cô sẽ không ghét đâu khi cô có nửa tá con,” Susan bình thản nhận xét. “Và giờ căn nhà này đã quá chật với chúng ta rồi. Chúng ta chẳng còn phòng trống nào, từ khi bà Moore về ở đây, và chạn bếp ấy là cái chỗ bực mình nhất tôi từng phải xoay xở làm việc ở trong. Quay chỗ nào cũng chạm góc. Hơn nữa, ở đây xa xôi hẻo lánh quá. Thật chẳng có gì ngoài phong cảnh.”
“Hẻo lánh với cô, có lẽ, Susan à… nhưng không phải với cháu,” Anne nói với nụ cười yếu ớt.
“Tôi không hiểu cô đấy, cô bác sĩ thân mến ạ, nhưng dĩ nhiên tôi không được học hành nhiều. Nhưng nếu bác sĩ Blythe mà mua nhà Morgan thì cậu ấy sẽ không lầm đâu, và điều đó cô có thể tin chắc. Họ có nước trong nhà nhé, và tủ kho với cả tủ chạn rất là đẹp nhé, và khắp đảo Hoàng Tử Edward không có một cái hầm chứa nào như vậy đâu, tôi đã được nghe bảo thế. Chao ôi, cái hầm ở đây, cô bác sĩ ạ, làm tôi đau hết cả tim, cô biết quá rõ rồi đấy.”
“Ôi, cô đi đi, cô Susan, đi đi mà,” Anne tuyệt vọng nói. “Hầm chưa với tủ chạn với tủ kho không làm nên một mái ấm. Sao cô không khóc cùng những người đang khóc chứ?”
“À, trước giờ tôi chả giỏi khóc lóc đâu, cô bác sĩ ạ. Tôi thà dỗ dành và khích lệ người khác hơn là khóc cùng họ. Nào, thôi cô đừng khóc nữa mà hỏng mất đôi mắt đẹp. Căn nhà này rất tốt và đã phục vụ cô hết mình, nhưng đã đến lúc cô có một căn nhà tốt hơn.”
Quan điểm của bà Susan có vẻ như là của hầu hết mọi người. Leslie là người duy nhất cảm thông thấu hiểu với Anne. Cô cũng khóc ròng, khi nghe tin. Rồi họ cùng lau nước mắt và bắt tay vào sửa soạn chuyển nhà.
“Đã phải đi rồi thì hãy để chúng ta đi càng sớm càng tốt và làm cho xong đi,” Anne tội nghiệp nói với vẻ nhẫn nhịn cay đắng.
“Cậu biết cậu sẽ thích căn nhà cũ đáng yêu ở Glen sau khi cậu đã sống trong đấy đủ lâu để có những ký ức thân yêu đan vào đấy mà,” Leslie nói. “Bạn bè sẽ đến đó, như họ đã đến đây… hạnh phúc sẽ vinh danh căn nhà ấy cho cậu. Giờ, với cậu nó chỉ là một căn nhà… nhưng năm tháng sẽ biến nó thành một mái ấm.”
Anne và Leslie lại có một trận khóc nữa vào tuần sau khi họ mặc quần áo ngắn cho bé Jem. Anne cảm nhận rõ bi kịch cho mãi đến buổi chiều tối khi cô lại tìm thấy đứa con thân yêu của mình trong bộ đồ ngủ dài.
“Nhưng rồi sẽ đến áo yếm… rồi quần dài… và chẳng mấy chốc nó sẽ lớn mất thôi,” cô thở dài.
“Ừ, cô sẽ không muốn thằng bé lúc nào cũng là một đứa bé chứ, cô bác sĩ, phải không nào?” bà Susan nói. “Chúa phù hộ trái tim vô tội của nó, trông nó ngọt ngào quá đỗi trong bộ đồ soóc; của mình, với đôi chân xinh xinh thò ra ngoài. Mà cứ nghĩ đến việc tiết kiệm được khoản ủi đồ đi, cô bác sĩ.”
“Anne, mình vừa nhận được một lá thư từ Owen,” Leslie nói, bước vào với khuôn mặt tươi rói. “Và ôi! Mình có tin tuyệt lắm. Anh ấy viết cho mình rằng anh ấy sẽ mua lại căn nhà này từ hội đồng nhà thờ và giữ nó để nghỉ hè ở đây. Anne, cậu có mừng không?”
“Ôi, Leslie, ‘mừng’ không phải là từ dành cho nó! Điều này dường như quá tốt để thành sự thật. Giờ mình sẽ không buồn đến một nửa khi mình biết nơi chốn thân thương này sẽ không bao giờ bị báng bổ bởi một đám người phá hoại, hay bị để cho đổ vỡ trong hoang tàn. Thật tuyệt vời! Thật đáng yêu!”
Một sáng tháng Mười nọ Anne thức dậy để nhận ra rằng cô đã ngủ đêm cuối cùng dưới mái nhà thân yêu của mình. Ngày hôm ấy quá bận rộn để chìm vào nuối tiếc và khi chiều buông căn nhà đã bị dọn sạch, Anne và Gilbert ở lại một mình để nói lời tạm biệt. Leslie và bà Susan cùng bé Jem đã lên đường đi Glen cùng với chỗ hòm xiểng cuối cùng. Ánh hoàng hôn tràn vào qua những ô cửa sổ không rèm.
“Trông nó có một vẻ thật đau lòng, thật trách móc, phải không anh?” Anne nói. “Ôi, đêm nay ở Glen em sẽ rất nhớ nhà.”
“Chúng ta đã rất hạnh phúc ở đây, phải không Anne thân yêu? Gilbert nói, giọng anh đầy cảm xúc.
Anne nghẹn ngào, không trả lời được. Gilbert đợi cô ở cánh cổng linh sam, trong khi cô đi khắp căn nhà và nói lời giã biệt với từng phòng. Cô sắp đi; nhưng căn nhà cũ sẽ vẫn ở đó, nhìn ra biển qua những ô cửa sổ của mình. Những cơn gió mùa thu sẽ thê lương thổi quanh nhà, mưa xám sẽ rơi và sương trắng sẽ tràn vào quấn lấy nó từ biển; ánh trăng sẽ buông xuống thắp sáng những lối đi cũ nơi thầy giáo và cô dâu của thầy từng đi. Ở kia trên bờ cảng cũ, bùa mê của quá khứ vẫn còn vương vất; gió sẽ vẫn thổi đầy cám dỗ qua những cồn cát bạc; sóng sẽ vẫn vẫy gọi từ những vũng đá đỏ.
“Nhưng chúng ta thì đã đi rồi,” Anne nói qua nước mắt.
Cô bước ra, đóng rồi khóa cửa lại sau lưng. Gilbert đang đợi cô với mộ nụ cười. Ngôi sao hải đăng đang chiếu sáng về phương Bắc. Khu vườn nhỏ, giờ chỉ còn nở những bông cúc vạn thọ, đã tự phủ mình trong những chiếc bóng.
Anne quỳ xuống hôn lên bậc thềm cũ mòn mà cô đã bước qua với tư cách một cô dâu.
“Tạm biệt, căn nhà nhỏ yêu dấu của những giấc mơ,” cô nói.